عزم جزم ، شرط مجاهدت علمی
با توجه به اینکه علم و خصوصا علم عمیق و ریشه دار که از آن به تفقه تعبیر می شود لازمة رشد و سعادت حقیقی انسان و جامعه است و دستیابی به آن مستلزم عزم قوی و استقامت و بردباری است ، یکی از نکات مهم در باب دانش اندوزی تاکید بر همت والا و عزم جزم برای تحصیل علم است و لذا در قرآن نیز در قالب داستانی به این ویژگی مهم اشاره شده است.
داستان مذکور مربوط به حضرت موسی، وصی او یوشع بن نون و حضرت خضر است، در سورة کهف آیة 60 به بعد به آن اشاره شده است:
و (یاد کن) چون موسی به شاگرد خویش گفت: آرام نگیرم تا به مجمع دو دریا برسم یا مدتی دراز در طلب باشم[1]
داستان از این قرار است که روزی یکی از بنی اسرائیل به حضرت موسی می گوید من کسی را از تو عالمتر نسبت به خدا نمی شناسم حضرت موسی می گوید من نیز نمی شناسم، خداوند به حضرت موسی می فرماید بنده ای دارد که از او عالمتر است، پس از اینکه حضرت موسی (ع) مطلع می شود خداوند بنده ای دارد که از او نسبت به خدا عالم تر است تصمیم می گیرد تا به نزد او برود و از او علم فرا بگیرد هنگامی که این تصمیم را به همراه خود (حضرت یوشع بن نون، وصی و جانشین او) اطلاع می د هد عبارت فوق را بیان می کند که ایننشانة عزم والای آن حضرت برای یافتن معلمی است که با تعلیم از او به معرفت خدا برسد.
عمل مطابق با علم، شرط وصول به کمال نهایی
نکتة دیگری که در باب علم قابل ذکر است این است که یگانه راه وصول به سعادت و کمال نهایی ، عمل مطابق علم است و لذا خداوند به پیامبر اسلام دستور می دهد که از چیزی که بدان علم ندارد پیروی نکند[1] ؛ چرا که پیروی از چیزی که بدان علم نداریم مساوی عمل جاهلانه است و معلوم است که چنین عملی ما را به سعادت نخواهد رساند و از همین جا می توان فهمید که چرا در روایات آمده است که طلب علم بر هر هر مرد و زن مسلمان واجب است[2].
تامل در آیة مذکور نشان می دهد که دستور خداوند دربارة عدم پیروی از آنچه بدان علم نداریم دستوری مطلق است یعنی اگر فرد و جامعه بدان عمل کنند، پیش از هر تصمیمی علم مربوط به آن را کسب می کنند و لذا در انتخابهای فردی نظیر انتخاب شغل، انتخاب همسر، انتخاب رشتة تحصیلی، و در انتخابهای اجتماعی نظیر انتخاب خط مشی اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و ... ابتدا مطالعه و بررسیهای لازم را انجام می دهند و بعد اقدام می کنند، و معلوم است که فرد و جامعه ای که اینگونه عمل می کنند و سرنوشتی جز سعادتمندی ، رفاه، آرامش و امنیت نخواهند داشت، و بدبختی ، فلاکت، مشکلات، و نکبتها همه ناشی از عملکردهای بدون علم و آگاهی و دوراندیشی است.
این دستور به قدری جامع است که حتی اعتقادات یک انسان را هم در بر می گیرد، یعنی لازم است زمانی به عقیده ای باور پیدا کنند که ابتدا نسبت به آن علم پیدا کند و روشن است که عقاید خرافی و موهوم ریشه در جهل دارد و اگر افراد ملتزم به علم باشند به عقاید صحیح باور پیدا خواهند کرد. و چون عقاید،زیربنای اخلاق و رفتار است، با تصحیح عقاید، زمینة تصحیح اخلاق و رفتار نیز فراهم خواهد شد.
یادگیری فعال و غیرفعال
کسی که علمی را می آموزد به یکی از دو طریق ذیل ممکن است عمل کند:
یادگیری غیرفعال
در این نوع یادگیری ، یادگیرنده در کلاس درس حاضر می شود اما برای یادگیری انگیزة زیادی ندارد، دروس و مطالب ارائه شده توسط استاد را به مثابة تکلیف ناخوشایندی می بیند که او نا گزیر است آنها را برای گرفتن نمرة قبولی در امتحان پایان دوره، حفظ کند؛ از آنجا که این نحوه تلقی ، حالت خوشایندی را در درون او ایجاد نمی کند، او تنها زمانی به سراغ حفظ کردن مطالب می رود که احساس کند در غیر اینصورت با مردودی در آن درس مواجه می شود و معمولا این زمان روز یا روزهای قبل از برگزاری امتحان درس مذکور است چنین فردی در طول ترم یا سال تحصیلی هیچ فعالیت اضافه ای برای یادگیری انجام نمی دهد.
یادگیری فعال
پرسشهای خود را بیابد و در آن درس به اطلاعات و تخصص کافی دست یابد. هدف چنین دانشجویی، تسلط بر محتوای آن درس است و زمانی آرام خواهد گرفت که به این تسلط دست یابد.
تاریخ گواه این است که دانشمندان و متخصصان موفق بلااستثنا از یادگیری فعال استفاده کرده اند. و کسانی که از یادگیری غیرفعال استفاده کرده اند ، در رشد و پیشرفت جامعه شان نقش کمرنگی داشته اند.
محدودة علم آموزی از نظر اسلام
در این بخش به بررسی نگاه اسلام دربارة حدود علم آموزی از جهات مختلف می پردازیم:
از نظر افراد: با توجه به روایت «علم آموزی بر هر مرد و زن مسلمان واجب است» در می یابیم که تعلم و یادگیری اختصاص به افراد خاصی ندارد و شامل همة مسلمانان می شود و به خصوص جنسیت هیچ تاثیری در لزوم یادگیری و علم آموزی ندارد.
از نظر زمانی: با توجه به حدیث «از گهواره تا گور در طلب علم باشید» معلوم می شود که در طول مدت عمر یک انسان هیچ زمانی مستثنا نیست و مسلمان همواره باید در صدد یادگیری باشد.
از نظر مکانی: با توجه به روایت «دانش را بیاموزید هر چند که در چین باشد» دانسته می شود که طلب علم، فریضه ای است که جا و مکان خاصی نمی شناسد.
از نظر نوع علم: با توجه به اینکه در چین در زمان پیامبر از علوم اسلامی خبری نبود می توان نتیجه گرفت که روایت مذکور علم را در یادگیری علوم دینی محصور نمی کند و هر علم مفیدی که برای فرد یا جامعه نفع داشته باشد مشمول توصیه به یادگیری می باشد.
از نظر معلم: روایت «حکمت گمشدة مومن است پس آن را فراگیرید هر چند در دست منافق باشد» نشان می دهد حتی اگر علم و حکمت در دست پست ترین افراد از از نظر معنوی (منافق) باشد عذری برای عدم یادگیری به وجود نمی آورد؛ البته در اینجا در صورتی که علمی را یک انسان مومن و یک منافق داشته باشند فراگیری از مومن بدون تردید ارجح است ولی در مورد فوق سخن بر سر این است که اگر علمی را فقط یک نفر در اختیار داشت و او هم منافق بود (که به تعبیر قرآن جایگاه منافقین در پایین ترین درکات جهنم است) این امر نباید موجب عدم یادگیری شود و فراگیری علم در اینجا لازم است.
عوامل و موانع موثر در یادگیری
1. پیروی از حدس و گمان: یکی از عوامل روانی که مانع وصول به علم عمیق و حقیقی می شود این است که انسان سقف خواستة خود در علم آموزی را ظن و گمان قرار دهد و به همان اکتفا کند؛ اینگونه افراد از جدیت لازم برای یادگیری و کشف حقیقت برخوردار نیستند و انتخاب مسیر زندگی بر اساس این ظن و گمان می تواند عواقب فاجعه باری را برای آنها به ارمغان آورد. متاسفانه این گروه اکثریت افراد روی زمین را هم تشکیل می دهند چنانکه خداند در قرآن خطاب به پیامبر می فرماید:
«اگر از اکثر افراد روی زمین پیروی کنی تو را از راه خدا گمراه می کنند چرا که تابع چیزی جز گمان نیستند و جز دروغ نمی گویند» انعام/116
این ویژگی در 3 گروه دیده می شود:
الف) مقلدان کور: برخی از افراد به دلیل خودکوچک بینی و ضعف اعتماد به نفس به جای تفکر و شناخت حقیقت و شناخت روشهای صحیح ، در اندیشه و عمل از دیگران تقلید می کنند؛ این افراد از دانسته های خود غفلت کرده و ریزه خوار فکر و رفتار و مدهای مورد پسند دیگران می شوند. اگر این افراد بهتواناییها و سلیقة خود احترام می گذاشتند و مسئولیت انتخابها و رفتار خود را می پذیرفتند مطمئنا اندیشه و رفتار شایستة تحسینی را به ظهور می گذاشتند؛ در حالی که با تقلید از دیگران حتی در چشم آن دیگران هم ، به عنوان افرادی مقلد و خودباخته، شأن و منزلتی ندارند و شایستة سرزنش اند. طبیعی است که این افراد پیرو، که چشم به محصول تفکر دیگران دوخته اند در کسب علم تبحر نیافته و فاقد معیارهای تشخیص حقیقت از غیر حقیقت اند، و علم عمیق و حقیقی و اطمینان بخش در چنگ آنان نخواهد آمد، و علم عمیق و یقینی که مستلزم داشتن معیار لازم و استقلال فکری است در تیررس افراد مقلد قرار نمی گیرد.
ب) افراد عجول و شتاب زده: علم و دانش به مثابة دریایی است که برای یافتن گوهرهای آن باید به اعماق آن دسترسی پیدا و کرد و گوهرهای آن را یکی یکی کشف کرد؛ طبیعی است که چنین امری نیازمند صبر و حوصله و تامل و استقامت و تحصیل مهارتهای لازم است، و کسانی که می خواهند با عجله از این دریا چیزی به دست آورند جز کف، و خس و خاشاک کم ارزش روی آب چیزی عایدشان نمی شود.
در روایتی از امیرالمومنین نقل شده است که :«از شتابزدگی بپرهیز، زیرا شتابزدگی در کارها موجب می شود که انسان به هدف نرسد و کار شایسته ای نداشته باشد» غرر ، ج 1، ص 365
عمق دانش و تخصص زمانی عاید طالب علم می شود که تمامی شرایط لازم برای تحصیل علم را به دست آورد؛ استفاده از متون مناسب و خوب، صرف زمان کافی، استفاده از راهنمایی و تعلیم استادان متبحر، بررسی نظرات و ایده های مطرح در یک موضوع و تفکر و تامل در جزئیات، نقاط ضعف و نقاط قوت این نظریات و سعی در ارائة نظریه ای که نواقص نظرات قبل را نداشتهباشد و نسبت به آن جامع تر باشد؛ طبیعی است که این روند تنها در پرتو صبر و تانی و استقامت به دست می آید و با عجله و شتابزدگی نمی توان به مقصود رسید، و اساسا افراد شتابزده و عجول هدفی جز سطوح پایین علم برای خود ترسیم نمی کنند.
ج) افراد راحت طلب:رسیدن به حقیقت زمانی میسر می شود که مانع راحت طلبی پشت سر گذاشته شود؛ بسیاری از افرادی که گرفتار ادیان باطل هستند به دلیل اینکه حاضر به پذیرش زحمت ناشی از تغییر دین نیستند از ابتدا برای شناخت دین حق اقدامی نمی کنند؛ حتی ممکن است یک مسلمان به دلیل همین نگرانی ، حاضر به شناخت عمیق دین خود نباشد و با پرهیز از تحقیق در مورد بنیانهای دین به خیال خود دین خود را حفظ کرده و رضای خدا را به دست آورده است در حالی که آنچه خداوند از مسلمانان می خواهد تفقه، یعنی شناخت عمیق دین است و این فرد در حالی که گمان می کند رضایت خدا را به دست آورده در نقطة مقابل رضایت خدا گام برداشته است.
در باب علومی که یک دانشجو در مدت تحصیل درصدد فراگیری آنها است، همین راحت طلبی می تواند عواقب ناخوشایندی را برای او برجای بگذارد چنانکه اوقات زیادی را که در طول ترم می تواند صرف مطالعة دروس خود کند، به بطالت بگذراند و یا بیش از حد نیاز به تفریح و سرگرمی و ... صرف کند.
2. انتخاب استاد شایسته: چه در علوم دینی، چه در علوم طبیعی و انسانی ، استاد شایسته نقش بسیار مهمی در موفقیت طالب علم دارد، چه بسا یک جملة استادی و یا یک منش و ویژگی شخصیتی استادی باعث شده تا یک متعلم تا پایان عمر با جدیت و مجاهدت در مسیر علم گام بردارد و با موفقیت به سرمنزل مقصود برسد. از آیت الله سید علی قاضی استاد علامه طباطبایی نقل شده است که فرمودند: اگر کسی نیمی از عمر خود را صرف پیدا کردن یک استاد خوب کند زمان زیادی را صرف نکرده است چرا که اگر به چنین استادی دست یافت نیمی از راه را رفته است. 3. شناخت و رعایت اولویتها: با توجه به اینکه عمر انسان، توان ذهنی و جسمی انسان و دوران سلامتی انسان محدود است ناگزیریم در میان اهداف و مطلوبها دست به انتخاب بزنیم و سعی کنیم در مدت محدودی که در اختیار ما قرار می گیرد به سراغ بهترین خواسته ها در حد امکان برویم؛ این انتخاب در دو حوزه انجام می گیرد ، از یک سو لازم است مشخص کنیم حوزة علم و تحصیلات در مقایسه با سایر حوزه ها (6 حوزة دیگر مطلوبهای انسان) چه میزان برای ما اهمیت دارد و به همان میزان برای آن وقت و انرژی بگذاریم و ثانیا در میان رشته های مختلف علمی یک یا دو رشته را به عنوان رشتة تخصصی انتخاب کنیم (و با سایر رشته ها در حد اطلاعات عمومی آشنا شویم) و با جدیت در مسیر فراگیری آن گام برداریم ؛ در انتخاب رشتة علمی سه عامل علاقه ، استعداد و نیاز جامعه می تواند راهنمای خوبی برای انتخاب نوع رشتة علمی باشد.
[1] و لا تقف ما لیس لک به علم اسراء/36
[2] طلب العلم فریضه علی کل مسلم و مسلمه
بسم الله الرحمن الرحیم
اندیشة اسلامی 2
نیاز به اعتقادات صحیح دربارة خدا، حیات پس از مرگ و نبوت، یکی از عمیقترین نیازهای انسانی است و لذا روانشناسان بحث گسترده ای را به دین اختصاص داده اند، همچنانکه فیلسوفان، مورخان، جامعه شناسان، مردمشناسان مباحث مبسوطی را به آن اختصاص داده اند و گروههایی از دانشمندان نظیر متکلمان و دین شناسان بطور اختصاصی به بررسی این موضوع پرداخته اند. در این مبحث تحت عنوان اندیشة اسلامی 2 بر آنیم تا مهمترین مباحث مورد توجه یک جوان مسلمان را در حد گنجایش 2 واحد درسی مورد بررسی قرار دهیم:
نخستین پرسشی که لازم است مورد بررسی قرار گیرد این است که پرداختن به بحث دین چه اهمیتی دارد؟
پاسخ این پرسش به دغدغه های اصیل و جدی انسانی بازمی گردد؛ هر انسانی دارای عمر محدودی در این دنیا است که با واقعه ای به نام مرگ خاتمه می یابد و این در حالی است که انسان در درون خود میل به حیات جاودانه را می یابد و طبیعتا این پرسش برای او اهمیت دارد که آیا مرگ پایان زندگی است یا تنها گذرگاهی برای ورود به یک حیات دیگر.
اگر حیات دیگری
وجود دارد آیا آن حیات نیز همانند حیات فعلی دارای سعادت و شقاوت است؟ و اگر اینگونه است راه رسیدن به سعادت و رهایی از شقاوت به چه صورتی است ؟ آیا برنامه ای وجود دارد که با عمل به آن برنامه در این دنیا به سعادت در حیات پس از مرگ دست یابیم؟ اگر چنین برنامه ای وجود دارد این برنامه در اختیار چه کسانی است و آیا آنها خود این برنامه را طراحی کرده اند یا از منبعی دارای علم مطلق آن را دریافت کرده اند ؟ اگر چنین منبعی وجود دارد سایر اوصاف این عالم مطلق چیست و آیا همة انسانها می توانند با او ارتباط داشته باشند؟
این سوالات و سوالات بیشماری از این دست که از پرسشها و دغدغه های هر انسانی محسوب می شوند در چارچوب مباحث اعتقادی (اصول دین) قرار دارند و ادیان توحیدی پاسخهای ویژه ای به آن داده اند که این پاسخها و تبیین عقلی آنها در قالب علم کلام تدوین شده اند و در حال حاضر در چارچوب دروس اندیشه اسلامی 1 و 2 به تبیین این مباحث در سطح اندیشة دانشجویان مقطع کاردانی و کارشناسی ارائه می شوند
فوائد تحقیق در مورد دین حق:
1. به آرامش رسیدن فردی که به دنبال پاسخ پرسشهای خود در موارد مذکور در فوق است
2. اگر این معلوم شود که کدام دین، دین حق است و همه ملتزم به پذیرش آن باشند طبیعی است که همة دینداران دارای دین واحدی خواهند بود و این وحدت ریشة بسیاری از جنگها و خصومتها را از بین خواهد برد و جهان به سمت صلح مبتنی بر عدالت و اتحاد پیش خواهد رفت
3. صلح و آرامش ناشی از آن زمینة پیشرفت در حوزه های گوناگون و رفاه بیشتر بشریت را فراهم خواهد کرد
آیا عقل توان پاسخ گویی به پرسشهای اصلی انسانها (آنچه که تحت عنوان اصول دین به آنها پاسخ داده شده) را ندارد؟
برای بررسی این موضوع لازم است حدود توانایی عقل را مورد توجه قرار دهیم:
حدود توانایی عقل
عقل در جایی حکم صریح و قاطع دارد که اطلاعات کافی در اختیار داشته باشد؛ اما در جایی که اطلاعات کافی نداشته باشد حکمی نمی دهد و به همین دلیل اگر کسی بدون اطلاعات کافی در مورد مسئله ای حکمی بدهد آن حکم را عاقلانه نمی دانند؛ به عنوان مثال اگر از کسی که اطلاعات پزشکی ندارد بپرسند که از میان دو روش جراحی برای درمان یک کلیة آسیب دیده ، کدام یک عاقلانه تر است، او نمی تواند پاسخی عاقلانه ارائه کند و این نه به این دلیل است که او فاقد عقل است بلکه به این دلیل است که عقل او اطلاعات کافی را در اختیار ندارد.
به همین ترتیب هنگامی که از انسانی بپرسند ما در طول زندگی چه کارهایی را انجام دهیم و از انجام چه کارهایی پرهیز کنیم تا به سعادت در زندگی پس از مرگ نائل شویم ، اگر این انسان از ارتباط میان اعمال ما در این زندگی و نتیجة آنها در حیات پس از مرگ بی خبر باشد منطقاً نمی تواند حکمی عاقلانه و معقول ارائه کند.
باسمه تعالی
آئین زندگی درسی است که شیوه های صحیح زندگی، اعم از دانش اندوزی، پژوهش ، معیشت، معاشرت ، ازدواج، گفتگو، نقد ، مناظره و اقدامات سیاست ورزانه را تبیین می کند.
صحیح و ناصحیح در این مباحث ناظر به بعد اخلاقی است که برای فهم بهتری از آن، لازم است دلیل ضروری بودن اخلاق را بررسی کنیم:
در مورد اینکه چرا باید به اخلاق پایبند بود ، حداقل دو نظریه ارائه شده است:
1. وظیفه گرایی
2. نتیجه گرایی
وظیفه گرایان -که کانت شاخص ترین مدافع این دیدگاه است- معتقدند ما به عنوان یک انسان در درون خود بدون اینکه از کسی فراگرفته باشیم، قانونی به نام قانون اخلاق را درک می کنیم که ما را ملزم می کند به مطابق آن قانون عمل کنیم و به دلیل وجود این قانون در درون ما است که ملزم هستیم اخلاق را رعایت کنیم.
نتیجه گرایان معتقدند رعایت قوانین اخلاقی نظیر «باید راستگو بود، نباید دزدی کرد و...» موجب جلب منافع ما می شود و چون هرکسی ذاتا به دنبال منافع خود است برای رسیدن به این منافع باید قانون اخلاقی را رعایت کند.
نقد:
اگر از وظیفه گرایان پرسیده شود چرا ما باید مطابق قانون اخلاقی عمل کنیم پاسخ می دهند کمال انسان در عمل به این قانون نهفته است و ما با عمل به قانون اخلاقی دارای فضیلت می شویم و کسانی که صاحب فضیلت می شوند استحقاق رسیدن به سعادت ابدی از سوی خداوند را پیدا می کنند.
با دقت در این قانون معلوم می شود که وظیفه گرایان رسیدن به نتیجه (سعادت ابدی) را دلیل ضرورت عمل به قوانین اخلاقی می دانند و در حقیقت آنها هم نتیجه گرا هستند.
بنابراین تمام کسانی که معتقدند باید به قوانین اخلاقی عمل کرد به دنبال به دست آوردن نتایج آن هستند، اما هر گروه به دنبال نتایج مورد نظر خود هستند:
کانت به عنوان یک وظیفه گرا به دنبال رسیدن به سعادتی است که معتقد است از مسیر فضیلت می توان به آن رسید.
کانت معتقد است اگر ما بدون در نظر گرفتن نتیجة کار اخلاقی و فقط به دلیل اینکه آن کار اخلاقی است، آن را انجام دهیم فردی دارای فضیلت خواهیم شد و کسانی که دارای فضیلت بشوند مستحق آن خواهند بود که خداوند در حیات ابدی آنان را به سعادت ابدی برساند. اما کانت اصرار دارد که ما نباید به این نتایج توجه کنیم و فقط باید به دلیل اینکه یک کار اخلاقی است آن را انجام دهیم.
نتیجه گراها نیز منافع مختلف مادی و معنوی و حتی به دست آوردن رضای خدا را نتیجة انجام اعمال اخلاقی می دانند.
توضیحات فوق روشن می شود که کاری از نظر اخلاقی صحیح است که ما را به نتایج و اهداف عالیمان برساند.
گسترة اخلاق
اخلاق مربوط به رفتارهای اختیاری انسان است و هر جا که انسان با ا ختیار خود بتواند کاری انجام دهد اخلاق در آنجا حضور دارد و هر کار اختیاری می تواند مطابق قوانین اخلاقی باشد یا با آن مخالفت داشته باشد و به تعبیر دیگر اخلاقی باشد یا غیر اخلاقی.
از یک نظر افعال اختیاری انسان به سه قسمت تقسیم می شود:
1. افعال قلبی یعنی دوست داشتن و تنفر داشتن
2. افعال عقلی که همان تفکرات انسان است
3. افعال جسمانی که به وسیلة اعضا و اندامهای جسمانی نظیر دست ، پا، زبان و ... انجام می شود. این تقسیم بندی از نظر مبدأ صدور افعال است که عبارتند از قلب، عقل و اعضای بدن انسان.
با توجه به اینکه اخلاق و افعال اختیاری انسان لازم و ملزوم یکدیگرند، تحلیل افعال اختیاری می تواند به کنترل افعال اختیاری در راستای اخلاقی شدن آنها کمک کند.
تحلیل افعال اختیاری
در یک تحلیل روانشناختی از افعال اختیاری ملاحظه می کنیم که هر فعل اختیاری ضرورتا دارای 5 جزء است و محال است در یک فعل اختیاری این اجزا وجود نداشته باشند؛ در اینجا به همراه یک مثال از یک فعل اختیاری ، این 5 جزء را توضیح می دهیم:
1. تصوری از فعل اختیاری آب خوردن
2. تصوری از فایدة فعل اختیاری سیراب شدن
3. تصدیق فایدة فعل اختیاری اذعان به مطلوبیت سیراب شدن
4. ایجاد شوق نسبت به فایده ایجاد میل به سیراب شدن
5. تشدید شوق و ایجاد اراده برای انجام فعل تشدید میل و ایجاد اراده برای آب خوردن
همانطور که ملاحظه می شود عنصری به نام فایده (مطلوب یا هدف) در هر فعل اختیاری حضور دارد که این عنصر نقشی کلیدی در هر فعل اختیاری دارد؛ این عنصر که از این پس آن را هدف می نامیم در تمام افعال اختیاری ما در سراسر زندگیمان وجود داشته، و میان هدفهای افعال مختلف اختیاری در سراسر زندگی رابطة طول و عرضی وجود دارد.
ارتباط طولی میان اهداف
منظور از ارتباط طولی میان اهداف این است که هدف یک فعل اختیاری مقدمه ای برای رسیدن به یک هدف دیگر قرار گیرد، به عنوان مثال دانشجویی که سر کلاس درس حاضر می شود، هدفش این است که در آن جلسه غیبت نخورد، مطالب درسی ارائه شده را به خوبی بفهمد و احیانا نکات مهم درسی را یادداشت کند؛ اما همة اینها مقدمه ای است برای یک هدف دیگر که عبارت است از به دست آوردن نمرة مطلوب در امتحان پایان ترم و پاس کردن آن درس با نمرة خوب. این هدف نیز مقدمه ای است برای پاس کردن همة دروس آن مقطع و نهایتاً اخذ مدرک در انتهای دورة تحصیلی آن مقطع. حتی گرفتن مدرک مذکور نیز مقدمه ای است برای هدف یا اهدافی دیگر (شرکت در مقطع بالاتر، به دست آوردن شغل مناسب، به دست آوردن درآمد مناسب، تامین معیشت برای یک زندگی راحت و ...)
به این ارتباط میان اهداف ، که هدف یک فعل اختیاری ، مقدمه ای برای رسیدن به یک هدف دیگر است ارتباط طولی گفته می شود.
نکته: تمام اهداف مذکور در فوق مربوط به یک فعل اختیاری است (حضور دانشجو در کلاس درس) یعنی اگر از دانشجو پرسیده شود «چرا در کلاس حاضر شده ای؟» پاسخ می دهد برای اینکه این
درس پاس شود ؛ و اگر گفته شود «برای چه پاس شود؟» پاسخ می دهد برای اینکه نهایتا بتوانم مدرک پایان دوره را اخذ کنم و اگر پرسیده شود «چرا می خواهی مدرک پایان دوره را اخذ کنی؟» پاسخ می دهد برای اینکه بتوانم شغل مناسبی به دست آورم ... یعنی همة این اهداف نتیجة یک فعل اختیاریِ حضور در کلاس درس است، اما هر کدام در مرتبه ای می باشد که مترتب بر مراتب قبلی است.
ارتباط عرضی میان اهداف (هدف زندگی)
گاهی اوقات میان اهداف انسان ، ارتباط عرضی وجود دارد و منظور از ارتباط عرضی این است که اهداف مختلف و متعددی در کنار یکدیگر می توانند یک هدف بالاتر را محقق کنند به عنوان مثال اگر بخواهیم بدانیم چه چیزی باعث می شود که یک ا نسان از زندگی 70 تا 80 ساله اش رضایت کامل داشته باشد می بینیم که لازم است در 7 حوزه به موفقیت و رضایت برسد تا نهایتا از کل زندگی اشت رضایت داشته باشد؛ این 7 حوزه به قرار ذیل اند:
1.
علمی تحصیلاتی2.
اقتصادی معیشتی3. خانوادگی
4. اجتماعی
5. معنوی نگرشی
6. فیزیکی جسمانی
7. ذوقی هنری
یعنی اگر فردی احساس کند که در این هفت حوزه به خواسته هایش رسیده است در پایان زندگی این احساس را خواهد داشت که زندگی بسیار مطلوبی را طی کرده و از آن کاملا رضایت خواهد داشت. نکتة مهم در اینجا این است که این هفت حوزه (که ممکن است در مورد افراد مختلف تا حدودی با یکدیگر تفاوت داشته باشد) در کنار یکدیگر و در عرض یکدیگر ، رضایت کامل از کل زندگی را به وجود می آورند و موفقیت در بعضی از این حوزه ها همراه ناکامی در حوزه ها همراه ناکامی در حوزه های دیگر لزوما رضایت از کل زندگی را ایجاد نمی کند. در اینجا اصطلاحاً می گوییم میان این اهداف (7گانه) ارتباط عرضی وجود دارد.
تعریف اخلاق
برای اخلاق تعاریف مختلفی ارائه شده است که یکی از جامع ترین آنها این است:
«صفات و ویژگیهای پایدار نفس که موجب می شوند کارهایی متناسب با آن صفات ، به طور خودجوش و بدون نیاز به تفکر و تامل ، از انسان صادر شود»
در این تعریف سه ویژگی مورد توجه قرار گرفته است:
1. صفات پایدار نفسانی
2. علیت این صفات برای صدور اعمالی متناسب با آنها
3. تاثیرگذاری این صفات در بروز اعمال بدون دخالت تفکر
نکته 1. این صفات و اعمال ناشی از آنها نافی اختیار انسان نیستند و حضور این صفات فقط به این معنا است که اگر کسی بخواهد این اعمال را انجام دهد صفات مذکور موجب تسهیل انجام این اعمال و دشواری ترک آنها می شوند؛ به عنوان مثال کسی که صفت بخل در نفس او پایدار شده است براحتی می تواند از خرج کردن پول برای رفع نیاز خانواده اش خودداری کند و بسختی می تواند در این راه پول خرج کند؛ همینطور کسی که صفت شجاعت در نفس او پایدار شده است براحتی می تواند در راه دفاع از کشور، دین و ناموسش خود را به خطر بیندازد و بسختی می تواند چنین کاری نکند.
نکته 2. بنابراین صفات و اعمال مذکور می توانند خوب یا بد باشند و ملاک خوب یا بد بودن آنها در فلسفه اخلاق مورد بررسی قرار می گیرد؛ نظریه ای که در اینجا مورد پذیرش قرار گرفته است این است که خوبی و بدی صفات نفسانی و یا اعمال اختیاری به این بستگی دارد که تا چه میزان ما را به اهداف عالی مان نزدیک می کند و یا از آن دور می کند. و باز در مورد اینکه عالیترین هدف چیست، در فلسفة اخلاق نظرهای مختلفی مطرح شده است که نظر مورد پذیرش در این مبحث این است که هدف عالی انسان که از آن به کمال یا سعادت حقیقی انسان تعبیر می شود، رسیدن به قرب الاهی است و منظور از قرب الاهی ، ارتقای روحی و معنوی انسان در حدی است که ضمن مشاهدة ربوبیت الاهی ، به اذن خدا به هر آنچه که بخواهد علم پیدا کند و هر آنچه را که بخواهد، بتواند انجام دهد و به تعبیر دیگر به هر چه که بخواهد بتواند دست پیدا کند.
بنابراین به طور خلاصه کارهایی اخلاقی است یا اصطلاحا از نظر اخلاقی خوب است که انسان را به قرب الاهی نزدیک کند و کارهایی غیراخلاقی یا از نظر اخلاقی بد است که انسان را از قرب الاهی دور کند.
آنچه که تا اینجا مطرح شد در حکم کلیاتی در باب اخلاق یا آئین زندگی است، از این پس بر آنیم تا به تبیین صفات و افعال خوب و بد (آنچه ما را به هدف اعلا نزدیک می کند و یا از آن دور می کند بپردازیم که این صفات و افعال را در 7 حوزة ذیل به بحث خواهیم گذاشت:
1. دانش اندوزی و پژوهش
2. نقد
3. معیشت و کسب و کار
4. معاشرت و ارتباطات اجتماعی
5. ازدواج
6. سیاست
7. گفتگو
آیین دانش ا ندوزی
علم و دانش در اسلام و اخلاق اسلامی مورد توجه خاصی قرار گرفته است و از آنجا که بحث دانش اندوزی از منظر اخلاق مورد نظر فعلی ما است مانند هر امر د یگری که بخواهد از نظر اخلاقی ارزش مثبت داشته باشد باید واجد دو ویژگی حسن فعلی و حسن فاعلی باشد یعنی اولا علم مفید و سودمندی باشد و ثانیا با قصد و نیت صحیح که همان قصد رسیدن به کمال انسانی (تقرب الی الله) است کسب شود. برخی از علومی که سودمند و مفیدند عبارتند از علومی که به کسب اعتقادات صحیح ، اخلاقیات نیک و رفتار پسندیده منتهی می شوند و یا موجب رفاه بیشتر ، امنیت بیشتر و سلامتی بیشتر فرد و جامعه می شوند. حال اگر کسی به این مطلب توجه داشته باشد که علوم خاصی موجب سعادت و کمال نهایی انسان و جامعه می شود و با قصد رسیدن به سعادت (قرب الاهی) سراغ این علوم برود، دانش اندوزی او بیشترین ارزش را خواهد داشت و هر میزان از توجه به این مطلب غافل باشد و فقط در طلب منافع دنیوی و یا خدای نکرده آسیب زدن به جامعه سراغ علم برود، دانش اندوزی او ارزش کمتری و حتی ارزش منفی خواهد داشت. چنانکه اگر کسی به سراغ علومی نظیر سحر برود و در این راه ریاضتهای غیرمشروعی را متحمل شود، علم او وبال گردن او خواهد بود.[1]
[1] مگر اینکه هدف او از یادگیری سحر مقابله با ساحران و دفع شر آنان به نفع جامعه اسلامی باشد.
[2] و اذ قال موسی لفتیه لا ابرح حتی ابلغ مجمع البحرین او امضی حقبا (تعبیر حقب که به معنای زمان طولانی است تا چند ده سال هم معنا می دهد)
