راه های سیر و سلکوک عرفانی
عرفان اسلامی اگر چه برگرفته از اسلام است اما به دلایلی اشکال چندگانه ای را پذیرفته است:
در درون انسان دو نوع گرایش و تمایل وجود دارد؛ نوع اول گرایش به خدا و نیکی و علم و زیبایی و نوع دوم گرایش به جاذبه های دنیوی مانند غذا ، نوشیدنیها، خواب و ... گروه اول را فطریات و گروه دوم را تمایلات نفسانی می نامند؛ برای این که انسان موفق شود در مسیر خداوند که همسو با گرایشهای فطری است حرکتی با ثبات داشته باشد لازم است تا تمایلات نفسانی خود را بخوبی مدیریت کند، در این راستا مکاتب گوناگون عرفانی راهبردهای مختلفی را در پیش گرفته اند؛
برخی از آنها عنصر اصلی تمایلات نفسانی را تکبر و خود برتر بینی می دانند و معتقدند برای مهار نفس لازم است بطور دائم بر نیازمندی خود و درخواست از بی نیاز مطلق تمرکز کرد تا بتوان به تمایلات الاهی یا همان تمایلات فطری فرصت نشو و نما داد، این گروه پایه گذار مکتب سائلانه شدند.
برخی دیگر جوهره تمایلات نفسانی را حب به دنیا دانستند و بر آن شدند تا با تقویت عشق به خداوند ، محبت دنیا را زائل کنند و مهار نفس و تمایلات آن را در دست بگیرند
دیو بر دنیا است عاشق کور و کر عشق را عشقی دگر بُرد مگر
این گروه پایه گذار مکتب سلوکی عاشقانه شدند.
گروه سوم بر این باور بودند که سر منشأ تمایل به دنیا غفلت از خداوند است و معرفت و توجه به خداوند ریشه این دنیا طلبی را می خشکاند و مسلک آنان مسلک عاشقانه نام گرفت.
و نهایتا گروه چهارم سر منشأ مفاسد را ریاکاری دانسته ، طریق ریشه کن کردن این فساد را عمل مخلصانه معرفی کردند و این گروه مسلک مخلصانه را پایه ریزی کردند؛ با توجه به این مطلب چهار مسلک سلوکی ذیل شکل گرفته است:
الف) مسلک سائلانه:
اهل این مسلک مهمترین عامل رشد معنوی انسان و تقرب به خداوند را اظهار نیاز به درگاه بی نیاز می دانند و معتقدند دعا که تجلی نیاز یک بنده به درگاه خداوند است بیش از هر عامل دیگری انسان را به خدا نزدیک می کند؛ آنها از دعا تنها برآورده کردن خواسته هایشان را نمی خواهند بلکه معتقدند خود دعا بیش از هر عاملی موجب تقرب انسان به خدا می شود چنانکه حسب آیات قرآن دعا نکردن استکبار از عبادت تلقی شده که ثمره آن جهنم توام با ذلت است:
پروردگار شما می فرماید مرا بخوانید تا شما را اجابت کنم؛ بتحقیق آنان که از عبادت من تکبر می ورزند به خواری وارد دوزخ خواهند شد[1]
بر حسب روایات جان عبادت دعا است
دعا حقیقت عبادت است[2]
برای تبیین بیشتر اهمیت دعا توجه به این مطلب مناسب است که برترین عبادات نماز است، نماز بدون سوره حمده صحیح نیست، سوره حمد هم مشتمل بر یک دعا است (اهدنا الصراط المستقیم) که به نظر می رسد بخش قبل از این دعا در سوره حمد مقدمه این دعا است و بخش بعد از آن هم توضیح آن است یعنی عصاره برترین عبادت، دعا است.
[12] مخلِص کسی است که اعمالش را با اخلاص انجام می دهد و ممکن است از او عمل غیر خالص هم سر بزند، اما مخلَص کسی است که ذاتش خالص شده است یعنی یا از ابتدا با عنایت الاهی مخلَص بوده است یا به قدری به اخلاص ورزیدن ادامه داده است که بر ذاتش تاثیر گذاشته و ذات او خالص شده است که در این صورت او هم مخلَص می باشد و به هر تقدیر از ذات خالص عملی جز عمل خالص سر نمی زند و لذا مخلَصین از تیررس شیطان خارج اند چون ذاتا خالص برای خدایند و شیطان نمی تواند آنها را اغوا کند که عمل غیر خدایی انجام دهند و از چنین ذاتی عملی غیر خالص سر نمی زند چه رسد به گناه.
